مقاله

مرحوم استاد علامه طباطبایی(ره) می فرماید :"حقیقت مطلب این است که نفوذ اراده و رسیدن به مقصود در عالَم ماده،‌ نیازمند به یک سلسله اسباب و عوامل طبیعی و روحی و نفسانی است. هنگامی که انسان وارد میدان عمل می شود و کلیه عوامل طبیعی مورد نیاز را آماده می کند، در چنین وضعی اگر انسان بر خدا توکل داشته باشد، اراده اش قوی و عزمش راسخ می گردد و موانع و مزاحمات روحی در برابر آن خنثی خواهد شد، زیرا انسان در مقام توکل با خداوندی که همه چیز در یَد قدرت او است،‌ پیوند می خورد. با چنین پیوندی دیگر جایی برای نگرانی و تشویش خاطر باقی نمی ماند و با قاطعیت با موانع دست و پنجه نرم می کند تا به مقصود برسد. علاوه بر این نکته دیگری که در مورد توکّل موجود است، بُعد غیبی آن است؛‌یعنی خدا شخص متوکل را با امدادهای غیبی مدد می رساند و آیه شریفه‌ "من یتوکّل علی الله فهو حسبه؛ هر کس بر خدا توکل کند خدا او را کفایت می کند" چنین امدادهای غیبی را نوید می دهد(1)

در روایتی پیامبر(ص ) از جبرئیل می پرسند: توکل برخدای عزوجل چیست ؟

جبرئیل عرض کرد: علم داشتن به این که مخلوق نه زیانی می رساند ونه سودی می بخشد و نه می دهد و نه باز می دارد و به کار گرفتن یاس از خلق (یعنی آن یاس باطنی (ناامیدی)را که نسبت به مردم دارد در عمل و خارج نشان دهد)پس هر گاه بنده چنان باشد برای احدی غیر از خدا کار نمی کند و جز خدا امید ندارد و از غیر او ترسی ندارد و در احدی غیر از خدا طمع ندارد این همان توکل است (2)

توکل را می توان بطور کلی بر سه قسم تقسیم کرد:

 1- توکل زبانی :

 یعنی آن توکلی که فقط با زبان گفته می شود توکلت علی الله (برخداتوکل کردم ) این توکل از ارزش معنوی برخودار نیست .

2- توکل اعتقادی :

یعنی آن توکلی که ناشی از این اعتقاد است که واقعاً" همه کاره خداوند تبارک و تعالی است و حقیقتاً" او تکیه گاه همه چیز و همه کس است با توجه به این اعتقاد توکل بر خدای تعالی می شود و سپس بر کاری اقدام می گردد این توکل از ارزش معنوی برخودار است که اکثر مسلمان ها می توانند با توجه به این مرحله توکل کارهای خود را آغاز کنند.

3- توکل قلبی:

یعنی آن توکلی که از حالات بلکه از ملکات فاضله نفس انسانی گشته است و شاید حدیث شریف زیر به این مرحله عالی از توکل اشاره داشته باشد: علی بن سوید می گوید از امام موسی بن جعفر(ع ) درباره این آیه شریفه «و من یتوکل علی الله فهو حسبه » هر کس بر خدا توکل کند خدا او را بس است پرسیدم حضرت فرمود: توکل بر خدا دارای درجاتی است از جمله اینکه در تمام کارهایت برخدا توکل کنی پس هر چه خدا با تو انجام داد راضی باشی علم و یقین داشته باشی که او از هیچ خیر و فضلی دریغ نکند و نیز علم و یقین داشته باشی که حکم و فرمان در این جهت با اوست پس با واگذاری کار به او بر او توکل کن و به او در کارهای خود و کارهای غیر خود وثوق (اطمینان و آرامش ) داشته باش (3). در این حدیث به دو مقام بلند معنوی که از ارکان ایمان هم هستند اشاره شده است :- مقام رضا - مقام تفویض .

توکل قسم اول از آن منافقین است زیرا صرفاً توکل زبانی است و باطن بدان اعتقادی ندارد توکل قسم دوم بهره عامه مسلمانان است و توکل قسم سوم ویژه مومنان واقعی است که دستیابی به آن بسیار مشکل و در درازمدت می باشد و هر کس به این مقام و مرحله سوم رسید متوکل واقعی می باشد. توکل ثمرات زیادی دارد که پاره ای از آنها عبارتند از :

1- قوت قلب :

 امام علی (ع ) می فرمایند: اصل قوه القلب التوکل علی الله (4) ریشه قوت قلب توکل برخداست و این ثمره بلندی است که انسانی چنین از صلابت ، استقامت در کارها برخورار است .

2- قوت ایمان :

 امام رضا(ع ) می فرمایند: من احب ان یکون اقوی الناس فلیتوکل علی الله هر کس دوست دارد قوی ترین مردم باش پس باید بر خداتوکل کند. (5) بنابراین هر کس توکل بیشتری داشته باشد از قوت ایمان بیشتری برخوردار است بزرگی این ثمره هم بر کسی پوشیده نیست .

 3- رام شد دشواری ها و آسان گشتن اسباب :

 امام علی (ع ) می فرمایند: «من توکل علی الله ذلت له الصعاب و تسهلت علیه الاسباب ؛ هر کس بر خدا توکل کند سختی ها برایش رام و اسباب و علل در مقابلش آسان می گردد.(6)

4- شکست ناپذیری :

امام محمدباقر(ع ) می فرماید: «من توکل علی الله لایغلب و من اعتصم بالله لایهزم ؛ هر کس بر خدا توکل کند مغلوب نمی گردد و هر کس به خدا چنگ زند شکست خورده نمی باشد (7). البته واضح است که مهمترین و پرثمرترین توکل همان قسم سوم است نه دوم و قسم سوم هم خود دارای مراتبی است که هر چه توکل قلبی از مراتب بالاتری برخوردار باشد ثمرات توکل بیشر عائد می گردد.

1 . محمد رضا مهدوی کنی،‌ اخلاق عملی، ص 516،‌ بهنقل المیزان، ج 4، ص 67.

2.2. میزان الحکمه ، ج 10، ص 676

3. ترجمه اصول کافی کلینی ، ج 3، ص 106

4و5و6و7.میزان الحکمه ج 10 ص681

به نام خدا

1- معرفت خدا: بندگی خدا در قدم اوّل متوقف بر معرفت و شناخت حقیقی پروردگار است. از این رو در روایت آمده است: "کسی که گناه می کند، خدا را به مفهوم واقعی نمی شناسد".(1)

البته معرفت عقلانی کافی نیست. باید امدادها و الطاف و صفات جمال را بشناسد تا عواطف بر انگیخته شود.

آن کس که تو را شناخت جان را چه کند فرزند و عیال و خانمان را چه کند

دیوانه کنی، هر دو جهانش بخشی دیوانة تو هر دو جهان را چه کند

2- یاد خدا به صورت ذکر جلی و خفی. همواره خدا را حاضر و ناظر و حامی و پشتیبان دانستن.

رسول خدا(ص) می فرماید: "خدای عزّوجلّ فرموده است:‌ هنگامی که بنده سرگرم و متوجه به من باشد حاجت و لذّتش را به یاد خود قرار می دهم و چون با او این سلوک و رفتار را داشته باشم او به من عشق می ورزد و من به او عشق می ورزم. در این صورت حجاب میان خود و او را بر می دارم و او جز مرا نمی بیند".(2)

3- انجام واجبات و ترک محرمات: قرآن مجید می فرماید: "قل إن کنتم تحبّون الله فاتبعونی یحببکم الله؛ بگو اگر خدا را دوست می دارید، از من که پیامبر اویم پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست بدارد".(3)

امام باقر(ع) به شخصی می فرماید: "معصیت پروردگار می کنی، با این حال اظهار محبت او می نمایی؟! به جانم سوگند! این کار عجیبی است. اگر محبت تو صادقانه بود اطاعت فرمان او می کردی زیرا کسی که دیگری را دوست دارد از فرمانش پیروی می کند".(4)

عنوان بصری از امام صادق(ع) در مورد حقیقت عبودیت سؤال کرد ایشان فرمود: حقیقت بندگی درسه چیز است: اول این که بنده، خودش را مالک چیزهایی که خدا به وی عطا کرده نداند،زیرا بندگان مالک چیزی نمی شوند، بلکه مال را مالِ خدا می‌دانند و در همان طریق که فرموده به مصرف می رسانند.

دوم این که بنده خودش را در تدبیر امور ناتوان بداند. سوم این که خودش را در انجاماوامر و ترک نواهی خدا مشغول بدارد.(7)

4- زهد و بی رغبتی به دنیا: محبت به خدا با محبت به دنیا نمی سازد چنان که امام علی(ع) فرمود: "اگر خدا را دوست دارید از دلتان محبت دنیا را خارج کنید".(5) حب دنیا انسان را به سوی مادیات و جاه ومقام و مال و منال می کشاند. حب الهی به سوی خدا جذب می کند، هر کدام غالب شود، انسان آن خواهد شد.

مولوی ضمن داستانی به این مسئله اشاره کرده است: شترِ مجنون تازه زاییده بود و به بچه اش خیلی علاقه داشت. شتر شد تا به خانه معشوق اش رود. مجنون غرق در عشق لیلی بود. شتر نیز علاقه به نوزادش داشت. تا مجنون غافل می شد می دید که شتر به سوی نوزادش روان است. مجدّداً شتر را به سوی خانه لیلی هدایت می کرد. همین که غفلت می کرد باز می دید شتر به سوی نوزاد روان است. این کشمکش بود لیکن یکدفعه مجنون چشم باز کرد و دید به جای این که به خانه معشوق برسد، به خانة خود رسیده است. برای سومین مرتبه حیوان را به آن طرف برگردانید، باز به مجرد این که مجنون فکرش به سوی معشوقش منحرف شد و از حیوان غافل گشت حیوان به فکر بچه اش افتاد و به سوی خانه رفت.

همچون مجنون در تنازع با شتر گه شتر چربید و گه مجنون حر

یک دم از مجنون ز خود غافل شدی ناقه گردید و واپس آمدی

سرانجام مجنون خودش را از روی شتر به پایین پرتاب کرد و گفت:

گفت ای نا چو هر دو عاشقیم ما دو ضد بس همره نالایقیم

من عاشقم تو هم عاشق. من عاشق لیلا هستم و تو عاشق بچه ات هستی. ما دو با یکدیگر همسفر نمی توانیم بشویم. آن گاه نتیجه می گیرد:

عشق مولا کی کم از لیلاستی بنده بودن بهر او اولاستی(6)

بندگی  پروردگار نیز چنین است که با عشق به دنیا و تعلقات دنیوی سازگاری ندارد.

1. بحارالانوار، ج 75، ص 174.

2.کنز العمال، ج 1، ص 433.

3. آل عمران (3) آیه 31.

4. تحف العقول، ص 214.

5. غررالحکم، ج 3، ص 22.

6. مثنوی، دفتر چهارم، ص 628.